Dasanama

Dari Wikipedia bahasa Indonesia, ensiklopedia bebas

Dasanama (Carakan: ꦢꦱꦤꦩ, pengucapan bahasa Jawa: [d̪ɔsɔnɔmɔ]) adalah persamaan istilah suatu kata dalam bahasa Jawa yang memiliki makna sama atau hampir serupa. Dasanama lebih dipahami sebagai sinonim dalam lingkup bahasa Jawa. Istilah atau kata yang ber-dasanama dalam bahasa Jawa sangat beragam, mulai dari lingkup nama-nama tokoh pewayangan, hewan, penanggalan, tempat, hingga istilah umum yang berupa kata kerja dalam percakapan sehari-hari.

Etimologi[sunting | sunting sumber]

Dasanama berasal dari kata dasa yang berarti sepuluh dan nama yang berarti sebutan atau nama. Sehingga secara mentah istilah dasanama dapat diartikan sebagai nama yang berjumlah sepuluh atau suatu subjek/istilah/benda yang memiliki nama sejumlah sepuluh.[1] Namun dalam praktiknya, suatu istilah yang ber-dasanama ada yang memiliki kurang dari sepuluh nama dan ada yang lebih dari sepuluh (meskipun ada juga yang secara tepat memiliki sepuluh nama).[1]

Dasanama hewan[sunting | sunting sumber]

Istilah yang ber-dasanama memiliki lingkup yang luas dan beragam, meliputi nama-nama tokoh pewayangan, hewan, penanggalan, tempat, hingga istilah umum yang berupa kata kerja dalam percakapan sehari-hari. Berikut ini adalah istilah dasanama dalam nama-nama hewan:[2][3][4]

Kiriman akun media sosial Wikipedia Jawa yang menerangkan dasanama 'manuk'
  • kethèk = réwanda | kenyung | kera | kapi | kuthila | kuthilapas | wanara | wré | plawaga | palwaga | palgosa | juris | munyuk | monyèt | gocara | bruk | bedhès
  • lutung = anjani | cenguk | kanjura | kresnadha | kresnangga | anuki | sulanjani | wiruka | joni | budheng
  • kucing = uridha | kusingha | kumwangga | windula | landhika | pusa | posiya | pawasa
  • sapi = andana | andaka | iyata | nadrika | sumwata | lembu | lambana | gorawa | garwita | gutara | gomara | biksu
  • kebo = andhanu | karbwita | danuka | setyaka | srawana | maésa | mundhing | miswa | gopaka | gomi | badhagas
  • banthèng = andaka | angun-angun | sarawa | jawidha | yawa | go | goh | gurisa | gawindra | gawaksa | gawala | bapakridha
  • warak = endhepan | ascarma | karthupa | durgangga | sandela | warkapati | libra | panyula | barkita
  • asu = anjing | aswibuja | cika | camera | kuwaka | sona | srenggala | swa | sagawon | wreka | purisika | basu | bugel
  • cèlèng = andhapan | celengan | durgangsa | sungkara | waraha | wijung | wag | weg | jubris | bakwi
  • gajah = asti | èsthi | kunjara | dwirocana | dwaradha | dwipa | dwipangga | samadya | samaja | waniti | liman | pinggala | matengga | gajaksa | gathamuthu | bajramuka
  • ula = ananta | urar | aliman | nuwinda | naga | taksaka | sarpa | sawer | wasu | wiswaka | bujangga
  • kadhal = umetaka | karla | didika | bundhan
  • banyak = awija | angsa | wranggura | gangsa
  • pitik = ahyam | ayam | kruha | sata | pitrik | kruwaka | ékraya
  • manuk = kukila | kaga | saimbra | paksi | garura | garelya | garudha
  • lawa = cot | sèri | sopla | sémbu | laba
  • garangan = sapwan | walagra | gitraka | giyu
  • kemangga = umeng | kyaksa | kamamangga | warmata | gumenggeng
  • walang = kithika | wancak | wancal | wancala
  • semut = rurinda | kasarya | tutsma | brakithi
  • kupu = rangana | karmija | drupawa | trija
  • tawon = tusara | tuskara | tapsa | wata | metala | labet
  • kinjeng = kipada | trawanggana | trungka | saspada | gambyang
  • coro = curwa | karlaka | wragna | lipasa
  • jangkrik = rikrita | wiksnadha | jota
  • yuyu = rakatha | karkatha | kratika | kalakatha
  • bulus = krudhapada | kurmanda | welusa | wedhungha | weyangga
  • iwak = oti | wiyangga | jita | mina | mira | matsya | maswa

Dasanama untuk elemen dan kenampakan alam[sunting | sunting sumber]

Berikut ini adalah beberapa dasanama untuk elemen dan kenampakan alam:[3][5]

Elemen dasar alam[sunting | sunting sumber]

  • Banyu = har | hèr | udaka | hwap | amerta | ranu | tirta | tita | toya | tuban | tangaka | sindu | sunda | sanghara | sangara | wé | warih | waya | wayi | lwah | jahnawi | jahning | jala | yèh | yahning | yèng | gangga | bong
  • Geni = anala | api | apuyya | agni | dahana | latu | pawaka | puya | puyika | mercu | mretyu | bahni
  • Angin = anila | aliwawar | sindhung | sadhaka | samirana | lésus | prahara | pracandha | pawana | maruta | barat | bajra | bayu
  • Lemah = rasatala | kisma | kismaka | siti | swanapada | laksititala | bantala | bumija

Objek alam[sunting | sunting sumber]

  • Srengéngé = aruna | arkara | arditya | asuman | nanda | radité | raditya | rawi | rawikara | karaba | kalandaragni | kalandakara | dinakara | diwangkara | talaba | surya | suwanda agni | pratangga | pratanggakara | pratanggapati | prabangkara | baskara | bagaskara | bagaspati
  • Rembulan = indu | indung | candra | rati | ratih | kirana | tèngsu | sitaresmi | sitangsu | sasi | sasadhara | sasangka | salancana | sangkara | wulan | lèk | lalwun | prabancana | basanta
  • Lintang = ucu | kartika | karwikaya | trangga = trengga | tranggana = trenggana | taranggana | sukra | sukla | sudama | sodama | sasa | susup | susup-susup | wintang | ganéra | bintang
  • Méga = urur | urut | irawan | awang | ima | imanda | imantara | imalaya | imangkara | nirada | karau | kukap | kokap | kuwéra | digda | samégana | sangheb | sanggana | sangub | wataragana | jaladara | jadha | bataragana
  • Langit = akasa | nabastala | cakrawala | rawismara | dik | dik-dik | widik-widik | wiyat | wiyati | lirang | paywarata | juma | gagana | boma

Kenampakan alam[sunting | sunting sumber]

  • Gunung = éndra | acala | ardi | arga | asalingga | aldaka | himawan | dri | sarswa | wukir | paraswa | prawata | parwata | mahahimawan | mèru | giri | geger | giriwara | basulingga
  • Segara = hèrnawa | udadi | udaya | tasik | samudra | saganten | sabaga | waudadi | waudaya | pasir | jadhi | jalanidhi | jaladri | jaladiyan
  • Alas = utyana | rimba | taratab | wana | wanantara | wanadri | wanadurga | wanawasa | wanapringga | wulusan | lirang | paringga | baga
  • Kali = nadi | narmada | sunghé | wlahan | lwah | lèpèn | jahning | bahnawi | banawi | bangawan
  • Rawa = rawi, telar

Dasanama hari dan penanggalan[sunting | sunting sumber]

Berikut ini adalah dasanama dari nama-nama hari dalam sepekan:[6]

  • Senèn = Soma
  • Slasa = Anggara
  • Rebo = Buda
  • Kemis = Respati
  • Jumuwah = Sukra
  • Setu = Tumpak
  • Ahad = Dité

Berikut ini adalah dasanama dari nama nama Bulan (penanggalan) dalam setahun:

  • Wadana = Januari
  • Wijangga = Februari
  • Wiyana. = Maret
  • Widada = April
  • Widarpa = Mei
  • Wilapa = Juni
  • Wahana = Juli
  • Wanana = Agustus
  • Wurana = September
  • Wujana = Oktober
  • Wujala = Nopember
  • Warana = Desember

Berikut ini adalah dasanama dari nama-nama hari pasaran Jawa:[6]

  • Legi = Manis
  • Pahing = Paing, Pethakan
  • Pon = Kuningan, Kelabet
  • Wagé = Cemengan
  • Kliwon = Kasih

Dasanama tokoh pewayangan[sunting | sunting sumber]

Berikut ini adalah beberapa daftar dasanama tokoh pewayangan:[7]

Ratu[sunting | sunting sumber]

  • Prabu Drupada = Sucitra, Pancalaraja
  • Prabu Bismaka = Hiranyaka, Rukmaka
  • Prabu Kresna = Sri Bathara Arimurti, Narasingha, Narayana, Kresna, Danar(janar)dana, Wisnumurti, Wasudéwa, Padmanaba, Basudéwaputra, Madawa, Gowinda, Keshawa, Jelithéng, Cemani
  • Prabu Boma Narakaswara = Sitija, Mahitalasuta, Trajutresna, Mahija
  • Prabu Basukethi = Wasupati
  • Prabu Durgandana = Wirathèswara, Matswanata, Matswapati, Maswapati, Baswéndra
  • Prabu Wisrawana = Dhanaraja, Dhanapati
  • Prabu Ugraséna = Ékawwama, Setyajit
  • Prabu Setyaki = Ékaboma, Sarayuddha, Sinisuta, Wresniwira, Yaduwresni, Bimakunthing
  • Prabu Arjunasasra = Arjunawijaya, Sasrabau
  • Prabu Salya = Narasoma, Somadanta, Madrakéswara, Madridipa
  • Prabu Baladéwa = Halayuda, Kakrasana, Kusumawalikita, Wasi Jaladara, Basukiyana, Balarama, Sangkrasana, Resi Curiganata, Kusuma Winengpita
  • Prabu Abyasa = Rancakaprawa, Kresnadwipayana, Déwayana, Suktinaprawa, Wyasa
  • Prabu Pandhu Déwanata = Darmaraja, Déwayana, Gandrawastra
  • Prabu Suyudana = Anggendarisuta, Kurupati, Duryudana, Jayapitana, Jaka Pitana
  • Prabu Yudhistira = Darmaraja, Darmakusuma, Darmawangsa, Darmaputra, Dwijakangka, Puntadéwa, Gunatalikrama, Sami Aji, Ajatasaru, Kantakapura, Kalimataya, Kalimantara
  • Prabu Parikesit = Darmasarana, Mahabrata, Paripurna, Kresnadipayana
  • Prabu Yugiswara = Yudayana, Baswara
  • Prabu Karna = Radéya, Kunthibojatenaya, Suryaputra, Basuséna
  • Prabu Dasamuka = Rahwana, Wasaswa
  • Prabu Ramawijaya = Ramabadra, Ragawa, Dasapati
  • Prabu Niwatakawaca = Nirbita
  • Prabu Drawakawaca = Ardawalika

Satriya dan Pandhita[sunting | sunting sumber]

  • Anoman = Anilatmaja, Anjanisuta, Ramadayapati, Pawanasuta, Maruti, Marutasuta, Bayusuta, Bawyatmaja, Guruputra, Rewandapingul, Wanara Seta, Mayangkara, Senggana
  • Radèn Antareja = Anantareja, Antaséna, Sénaputra, Jayabuntala, Nagaraja
  • Radèn Angkawijaya = Abimanyu, Sumbadriya, Wanuddhara, Jaya Murcita, Jaka Pengalasan, Wanudara, Palguna Putra, Kiriyatmaja, Parta Suta, Banjaransari, Wirabratama
  • Resi Kanwa = Kano, Kowara, Nagata
  • Resi Druna = Kumbayana, Kumbayoni, Swayana, Baratmadyaputra
  • Radèn Drusthajumena = Drupadaputra, Sikandhana, Pancaléya
  • Satyaki = Ékaboma, Sinisuta, Sarayoddha, Wresniwira, Yaduwresni, Bimakunthing, Sètyaki, Sèncaki, Garburuci, Yuyudana, Padmanegara. Singa Mulangjaya
  • Patih Suwanda = Semantri
  • Radèn Samba = Kresnaputra, Wisnubrata, Jembawatiputra, Kusuma Kilatmaka
  • Patih Sengkuni = Harya Suman, Gendaraputra, Triganalpati
  • Harya Wrekudara = Kusumadilaga, Kusumayuda, Séna, Wayuninda, Pawanasuta, Judhipati, Jayalaga, Gandawastratmaja, Bayusuta, Bayuputra, Bayusiwi, Brataséna, Bima, Bimaséna, Kunthisunu, Pandhusiwi, Jagal Abilawa, Tugu Wasesa, Wijasena,
  • Radèn Warsakusuma = Anggakusuma, Karnasuta
  • Radèn Leksmana = Andakasiwaya, Nitiatma, Ramaleksmana, Trunasudarsana, Trunawimbaningrum, Tanggulmaruta, Sumitratmaja
  • Radèn Janaka = Éndraputra, Endratanaya, Arjuna, Kunta, Kirithi, Kumbalyali, Dananjaya, Pandhuputra, Parta, Pararta, Premadi, Palguna, Janawi, Kombang Ali-Ali, Pamadya, Jelamprong, Begawan Ciptaning, Begawan Mintaraga
  • Harya Jayadrata = Sindurja, Sindupati, Sapwaniputra
  • Radèn Gathutkaca = Krincing Wesi, Érawana, Arimbyatmaja, Tutuka, Sénaputra, Purobaya, Guretna, Purbaya
  • Resi Bisma = Santanuja, Satwana, Warabisma, Wisama, Jahnawisuta, Ganggasuta, Biwara, Dewabrata
  • Radèn Nakula = Pintèn, Grantika
  • Radèn Sadewa = Tangsèn, Tantripala
  • Resi Parashurama = Rama Bhargawa, Bregupati
  • Patih Udawa = Pawanayadi

Referensi[sunting | sunting sumber]

  1. ^ a b Padmosoekotjo, S. (1953). Ngéngréngan Kasusastran Djawa I. Jogjakarta: Hien Hoo Sing. 
  2. ^ Anonim (1882). Kawi Dasanama. Surakarta. 
  3. ^ a b Padmasusastra (1897). Serat Dasanama Kawi. Surakarta. 
  4. ^ Wojowasito, S. (1977). Kamus Kawi - Indonesia. Malang: CV. Pengarang. 
  5. ^ Sastranagara, Radèn Tumenggung; Dirjaatmaja, Radèn (1913). Serat Dasanamajarwa. Surakarta: N. V. Mij. t/v d/z Albert Rusche & Co. 
  6. ^ a b Dwidjo, Pak (1950). Dasanama. Jogjakarta: Soejadi. 
  7. ^ Padmasusastra; Sasradiningrat; Wirapustaka (1903). Serat Bausastra: Jarwa Kawi. Surakarta: Sie Dhian Hoo.