Prasasti Wanua Tengah III

Dari Wikipedia bahasa Indonesia, ensiklopedia bebas

Prasasti Wanua Tengah III adalah prasasti dari tahun 908 M pada zaman Kerajaan Mataram Kuno, yang ditemukan November 1983. Prasasti ini di sebuah ladang di Dukuh Kedunglo, Desa Gandulan, Kaloran, sekitar 4 km arah timur laut Kota Temanggung.[1] Prasasti ini disimpan di Balai Arkeologi Yogyakarta.

Di dalam prasasti ini dicantumkan daftar lengkap dari raja-raja yang memerintah bumi Mataram pada masa sebelum pemerintahan raja Rake Watukara Dyah Balitung. Prasasti ini dianggap penting karena menyebutkan 12 nama raja Mataram, sehingga melengkapi penyebutan dalam Prasasti Mantyasih (atau nama lainnya Prasasti Tembaga Kedu) yang hanya menyebut 9 nama raja saja.[1]

Prasasti Wanua Tengah III ini terdiri dari dua lempengan, pertama dengan ukuran 53,5 x 23,5 cm dan ketebalan kira-kira 2,5 mm, kedua dengan ukuran 56 x 26 cm dan ketebalan sama. Keduanya adalah lempengan tembaga. Lempeng pertama ditulisi satu sisi saja dengan tulisan 17 baris, sedangkan lempeng kedua tulisi bolak-balik, masing-masing 26 dan 18 baris.[1]

Isi[sunting | sunting sumber]

Prasasti Wanua Tengah III ini berisi tentang riwayat panjang sebuah tanah sīma di desa Wanua Tengah yang ditetapkan oleh Rakai Panangkaran untuk menghidupi sebuah bihara Buddha di Pikatan yang dahulu didirikan oleh pamannya, yaitu Rahyangta i Hara adik Rahyangta ri Mdang alias Sanjaya. Prasasti dibuka dengan 'wuara' dan langsung bercerita tentang nasib sīma itu. Pengganti Rakai Panangkaran, Rakai Panaraban tetap memelihara status sīma itu, akan tetapi Rakai Warak, pengganti Rakai Panaraban, mencabut statusnya hingga masa Dyah Gula. Sepeninggal Dyah Gula, Rakai Garung anak Sang Lumah i Tuk merehabilitasi dan meneguhkan kembali status tanah sīma itu.

Sepeninggal Rakai Garung, Rakai Pikatan Dyah Saladu mencabut status sawah sīma itu untuk kedua kalinya. Pengganti-pengganti Rakai Pikatan, yaitu Rakai Kayuwangi, Dyah Tagwas, Rakai Panumwangan dan Rakai Gurunwangi tetap membiarkan bihara di Pikatan tanpa memiliki tanah sīma. Demikian pula Rakai Wungkalhumalang Dyah Jbang yang naik tahta setelah masa interegnum juga membiarkan keputusan Rakai Pikatan yang dahulu mencabutnya. Barulah pada masa Rakai Watukura Dyah Balitung, status sīma itu diteguhkan kembali bersamaan dengan keputusannya untuk agar semua bihara di tanah Jawa ditetapkan berstatus swatantra, dan tidak boleh dikenai denda atau pungutan dalam bentuk apapun.

Daftar raja[sunting | sunting sumber]

Para raja Mataram dan tahun pemerintahannya menurut prasasti ini adalah sebagai berikut:[2]

  1. Rakai Panangkaran anak Rahyangta ri Mdang (naik takhta 4 Oktober 746 M)
  2. Rakai Panaraban (naik takhta 6 Maret 784 M)
  3. Rakai Warak Dyah Manara (naik takhta 3 Maret 803 M)
  4. Dyah Gula (naik takhta 26 Juli 827 M)
  5. Rakai Garung anak Sang Lumah i Tluk (naik takhta 14 Februari 829)
  6. Rake Pikatan Dyah Saladu (naik takhta 6 Maret 847)
  7. Rake Kayuwangi Dyah Lokapala (naik takhta 27 April 855)
  8. Dyah Tagwas (naik takhta 17 Februari 885, kemudian terusir dari istana)
  9. Rake Panumwangan Dyah Dewendra (naik takhta 25 Agustus 885, kemudian terusir dari istana)
  10. Rake Gurunwangi Dyah Bhadra (naik takhta 18 Januari 887 M, namun pada tanggal 14 Februari 887 ia melarikan diri dari istana)
  11. Masa kekosongan pemerintahan selama 7 tahun (interegnum), dari tanggal 14 Februari 887 M s/d 27 November 894)
  12. Rake Wungkalhumalang Dyah Jbang (naik takhta 21 November 894 M)
  13. Rake Watukara Dyah Balitung (naik takhta 10 Mei 898)

Alih aksara dan alih bahasa[sunting | sunting sumber]

Alih aksara[sunting | sunting sumber]

I.B

  1. wuara sira rahyanta i hara naranira ari rahyanta ri mdaŋ. sira ta magawai bihāra I pikatan tutuganniŋ tanda. iŋ śaka 668 aśuji māsa pañcadasi śukla. pa. pa. aŋ
  2. adiri rakai panankaran. sira ta umarpanākan ikanaŋ sawah haji lān wanua tnah watak pikatan ri kanaŋ bihāra i pikatan. luā ni kanaŋ sawah panawetanña lamwyan
  3. lor dpa sihwā 182 panwaitanya lamwyan kidul dpa sihwā 162 panalorña lamawyan waitan dpa sihwā 162 panidulña lamwyan kulun dpa sihwā 162 winih
  4. ña tū 3. Iŋ śaka 706 cetra māsa daśami śukla. pa ka śa. wāra aŋdiri rake panaraban. tanniulahulah ikanaŋ sawah lān i wanua tnah antama rikanaŋ bihāra i pikatan. iŋ śaka 725 cetra
  5. māsa śsati śukla. pa u śu. wāra mandiri rakai wrak dyah manara. sira ta umabak ikanaŋ sīma. pjah rke warak siraŋ lumah I kelāsa. iŋ śaka 749 śrawana māsa. catur daśi krsna. wa pa śu. wāra. man
  6. diri dyah gula, tannuwah atah ikanaŋ sīma ri kanaŋ bihāra i pikatn. iŋ śaka 750 māgha māsa dwitśya śukla. p u ā. wāra. adiri rake garuŋ ank saŋ lumāh i tūk. sira ta umaluyakan ikanaŋ sa
  7. wah śima i rikanaŋ bihāra i pikatan. swasti śakawarsātīta 751 mārggasira māsa tithi caturdaśi śuklapaksa. wu wa wr. wāra. tatkāla śrī mahārāja rakai garuŋ umaluyaka
  8. n ikanaŋ sawah haji lān I wanua tnah sīma ni bihāra i pikatan. ikanaŋ binabak śrī mahārāja saŋ lumāh i kelāsa. patih tatkāla wka pu tangal. Sirikan pu sūryya. Pikatn pu pañculiŋ. mamawa
  9. bihāra sa(ŋ) watu humalaŋ. wruh daŋ ācāryya dewendra. anuŋ umilu kinon śrī mahārāja umaluyakna ikanaŋ sawah i wihāra i pikatan wahuta makudur i wka i sirikan palar hyaŋ. i hala
  10. ran. i wlahan i jalinan. i pankur. i tawan. i tirip. i lampi. i watu humalaŋ. i pikatan. i mamrati. i tilimpik. i tiruan. i manhuri. patih i pikatan saŋ wanua tnah pu culiŋ. saŋ
  11. tungalanin puramwat. lekan pu glam. Saŋ ra gunuŋ pu intap. saŋ samalagi pu talisū. daŋ ācāryya panajyan i pikatan bhadracanadra. patati wandāmi bhadrasūyya. wihāra swāmi saŋ ācāryya. pañcawā
  12. ra punta mandana // candrendriyagurowarse mārgga māse tathaiwaca. caturthyā śuklapakse ca. wurukuŋ mitra jiwake // ācāryya candrabhadrākhye. dhadrasūryya ca partato. ācāryya wihārapāle
  13. ca. mandane pañcawārake // tathāpi paramācāryye. dewendre wandyawan – – te. dhyānādigunasampūrne. Subhaaaaaaage rājasatkrte // puramaddhye culiŋ sajñah. ramwat tungalanin tathā. glam sa
  14. jñah tatha lekan. intap saŋ ragunuŋ punah // talisū samalagiś ca. pañca – – ya purasattamāh. adeyawacanāh sarwwe. tepusayoga gāmisu // waka mantra tathā tangal sirikan sūryyasamjanatah.
  15. kañculī ca tathā khadgah. kuduritya widhiyate // pikatan panculiŋ nāma pāsā – – humalaŋ tathā. wihārapālako wirah. gnaŋ nāma prassyate // palar hyaŋ halaran śaiwa. wlahan dalinan
  16. tathā. pankur tawān tirip cewa. tilimpik lampi mamrati // tiru waś ca man – – -. wahuta makudur tathā. sarwwe pikānu – – trajña coditāh ksetraraksane // puramaddhye hiyat kseta
  17. wihāre paksi samjñatah panankara narendrena. manarakhye narāginā. wihārah ya nāyasya. ga – – sajna – icoditāh // nahan praśasti rake ga

II.A

  1. ruŋ ar uwahakan ikanaŋ sawah sīma ni bihāra I pikatan. pjah rake garuŋ. iŋ śaka 768 phālguna māsa pratipāda krsna. pa ka ā. wāra. mandiri rake pikatan dyah saladu. Sira ta pinduani lumabwur ikanaŋ sīma. pjah rake pikatan. i śaka
  2. 777 jyesta māsa pañcami krsna. ha wa śsa. wāra. mandiri rake kayuwani dyah lokapāla matĕhĕr tan uwah ikanaŋ sīma. pjah rake kayuwani. iŋ śaka 806 māgha māsa caturdaśi krsna. tuŋ po bu. wāra. mandiri dyah tagws tan uwah atah ikanaŋ sīma ri kanaŋ bihā
  3. Ra I pikatan. kādĕh dyah tagwas riŋ kadatwan. iŋ śaka 807 asuji māsa pañcami krsna. paksa. pa pa bu. wāra mandiri. rake panumwanan dyah dewendra. tan uwah atah ikanaŋ sīma. kādĕh rake panumwanan iŋ kadatwan. i śsaka 808 māgha māsa. pañcami krsna. wā po bu.
  4. wāra. mandiri rake gurunwani dyah bhadra. mingat rake gurunwani. I rikanaŋ samankanātah phalguna māsa. dwitīya krsna. paksa. anāyaka ta ikanaŋ rāt rikaŋ kāla. iŋ śaka 816 mārggaśira māsa pañcami krsna. tu pa bu. wāra. manadiri rake wunkal humalaŋ dyah jbaŋ. tamolah
  5. atah ikanaŋ sawah i wanua tĕnah i śrś mahārāja pinaka kmitan nira ilua. tan uwah rikanaŋ bihāra i pikatan. pjah rake wunkal humalaŋ. iŋ śaka 820 jyesta māsa tithi pratipāda krsnna. tu po bu. wāra irikā pāndiri śrś mahārāja rake watukura dyah balituŋ śrī
  6. iśwarakeśawotsawatungarudramūrtti. Mahūmantri nira rakryān i hino śrī daksottama bāhubajrapratipaksaksaya wisnumūrti. i śaka 826 mārggaśira māsa tithi dwitīya śuklapaksa. wu u so. wāra. irikaŋ pisor ājña nira kumonnakan saŋ hyaŋ
  7. dharma bihāra i jawa kabaih swatantrā umāryya kadandān. i śaka 827 kārtika māsa tithi caturdaśi śukla. paksa. pa po aŋ. wāra. umungah śrś mahārāja riŋ kadatwan sankā ri ñu gadiŋ. ri kanaŋ kulam i rikāŋ pamatĕpī bhatāra swāmi mahulun i lekan
  8. i rakryān mahāmantri i hino śrī daksottama bahūbajrapratipaksaksaya. kumonakan ikanaŋ sawah sīma saŋ hyaŋ bihāra i pikatan uwahanna. yathānyan mapagĕha palunguh śrī mahārāja iŋ kadatwan. iŋ śaka 830 aśuji māsa padmanābha de
  9. watā. tithi daśami śuklapaksa tuŋ pa wr. wāra. karmmesa dewa. wālawa karana. uttarapāda naksatra. wiśwa dewa. śukla yoga. Kārmuka lagna. yama deśa. Irikā diwasa nikanaŋ sawah sīma i pikatan ninuwahakan i saŋ hyaŋ wihāra i pikatan. anuŋ kinon śrī mahārāja muaŋ rakryān mahāmantri umuwaha
  10. kna ikanaŋ sawah i wihāra i pikatan rakryān limwayan dyah guna muaŋ daŋ ācāryya iŋ tūk dhāneśwara umyāpāra ta susukana ni kanaŋ wunkal. manasĕakan daŋ sanga i pikatan pagĕh pagĕh i śrī mahārāja wdihan pilih magĕŋ yu 1 jaro yu 1 pirak dhā 8 kinonnakan ra
  11. kryān kabaih warahan an mankana parnnaha ni kanaŋ sawah haji lān i wanua tnah. rakryān i halu pu wīrawikrama. rakryān sirikan pu wariga samarawikranta. wka pu kutk pu bhāswara. tiruan saā śiwāstra. halaran pu kiwiŋ. palar hyaŋ pu pu
  12. ñjaŋ. dalinan pu manusir. manhuri pu cakra. pankur pu rañjan. tawān pu panjaluan. tirip pu wisnu, saŋ paruja i kabalān i hino kandamuhi pu tungaŋ. citralekha wunkal waran pu manĕsĕr. parujar i halu wi- ga pu damodara. i siri
  13. kan hujuŋ galuh pu ayuddhā. citralekha dharmmasinta. i wka wiridih pu danu. Citralekha halaŋ manuk dapunta wurutuk. i tiruan sumudan dapunta bhāsura. parujar I halaran sawi manuk pu dharma. i palar hyaŋ. rumakat pu baka. i dalinan
  14. rawaryya saŋ mudgalyāna. i manhuri ra nui. i pankur dĕdĕlan. i tawān rāluk. i tirip padaŋ. Kapua sira kabaih makobhaya ikanaŋ pasĕk pasĕk kaharan maparaha i sira. Kunaŋ samgat mamrata pūttara. samgat tilimpik pu sudar ina
  15. sĕan pagĕh pagĕh wdihan kalyāga yu 1 pirak dhā 4 sowaŋ. saŋ mamuat ujar i kasingahan turuhan saŋ panagar. citralekha krp pu jayamatih. i tilimpik waka pu babru. citralekha patilamman wineh paagĕh pagĕh wdihan yu 1 pi
  16. rak dhā 6 sowaŋ. parujar saŋ mānak iŋ kasingahan i pankur pinkanan. i tawňlikuan. i tirip airbawu. Wineh pagĕh pagĕh wdihan ragi yu 1 pirak mā 8 sowaŋ. pihujuŋ ni parujar saŋ mānak i pankur lua. i tawān sukun. i tirp pana
  17. wunan. wineh pagĕh pagĕh wdihan yu 1 pirak mā 8 sowaŋ. wahuta haji i kasingahan. i mamrati prih pu godhara. i tilimpik jukut er pu janga. wineh pagĕh pagĕh wdihan yu 1 pirak dhā 1 sowaŋ. saŋ ralua – -salaru wineh wdihan
  18. yu 1 pirak dhā 2. banigrāma i lua manabaihi pirak dhā 3 saŋ kabayan i mamrati manabehi pirak dhā 3 saŋ panuraŋ iŋ kapartayān rake wakrah pu khatwānga. turuhan saŋ panagar. saŋ kasugihan pu prajna. prsan saŋ śiha. ma
  19. laňjaŋ saŋ aghora. ronguy pu kutur. lwa iŋ kamanikan saŋ nila muaŋ saŋ drampuan. dapunta garalek. dapunta anidhana. mabaihi pirak dhā 5 sira ri ayam tĕas. lumaku manusuk wineh pirak dhā 2 hop wdihan
  20. hop panankat. sira i makudur lumaku manusuk wineh pirak dhā 2 hop wdihan. hop panankat kabayan ri ayam tĕas 2 miramirah pu rayuŋ. halaran pu dhanada. wineh pagĕh pagĕh pirak dhā1 mā 8 sowaŋ. ka
  21. bayan i makudur 2 patalĕsan pu wīryya. wawahan pu danta. wineh pagĕh pagĕh pirak dhā 1 mā 8 sowaŋ //o// pinhe i pagar wĕsi si ma – – uh rama ni sadhana. pinhe i pikatan asam paňjaŋ si syāmā rama ni bikra-i-u-a
  22. pinhai i pikatan. wijyānin si kusuma rama ni lāgah muwah pinhai i pikatan gunuŋ si mrah ramanni astiti. muwah pinhai i pikatan sam paňjaŋ si balawa. muwah pinhai i pikatan lekan si jalū rama ni – – –
  23. pinhai i tirasi iŋ si rasuk muaŋ siddawala ramani kesara. kapua wineh wdihan rĕnga yu 1 mās mā 1 sowaŋ sowaŋ. wanua- prana 1 (2?) si manhu ramani kanaka si ananta ramani kandara. muaŋ pili i – – – – –
  24. naŋ saŋ ra lampi si balu ramani ni – – bīha saŋ a – – – wineh wdihan rĕnga yu 1 mās mā 1 sowaŋ sowaŋ. wahuta i pagarwĕsi si kanda rmani prih saŋ narahawala saŋ tawān kupaŋ. si towon ramani arā. sowaŋ i ti – – – –
  25. ramani asih kapua wineh wdihan rĕnga yu 1 mās mā1 sowaŋ sowaŋ piunganya. si mandyas ramani weda. Wineh mās mā 1 muwah pirawa I pikatan -dhamuran si gayatri muaŋ si wanua – – – – –
  26. n

II.B

  1. –msu-n-nak-. kapua wineh mās ku 2 sowaŋ sowaŋ. rāma māgman i wanua tĕnah gusti prāna 2 si sodai ramani basu. muaŋ si kusalā ramani rawa. winkas prāna 2 si wanan ramani sarini. muaŋ si dakat ramani la
  2. Dhanakali mās mā 2 si gowana ramani ujso. muaŋ si bisāwa ramani bailā. huler prāna 2 si kalula ramani prayanta. muāŋ si candra rama ni gĕdā. parujar prāna 2 si kito ramani muditā. muaŋ si pundut ramani landu kā
  3. muaŋ winaih wdihan rĕnga yu 1 mās mā 1 sowaŋ sowaŋ. hulu kuwu si tañjunan ramani bacūŋ. muaŋ si luwdira wineh mās ku 2 sowaŋ sowaŋ. rāma maratā ni sĕkar –gularan
  4. ramani rathi. si angira ramani bisuddhi. si lĕwih ramani karĕnĕan. si julay ramani sabdaŋ. si yukti ramani kebha si wdua ramani sukhami. si godog ramani sunddhi. si mahi ramani masondri. si warĕg ramani panda. si tuli ramani ba
  5. si. kapua wineh mās mā 1 sowaŋ sowaŋ. rāma tĕpisiriŋ i wijyānin si risi ramani bsu. si pipul ramani buntar. wanaih mās mā 1 sowaŋ sowaŋ. gusti i tira i tūmpal si rārana ramani limak. kalima si candra ramani
  6. cara. winaih mās mā 2 sowaŋ sowaŋ tuha wĕrĕh prana 2 si kdl ramani gundl. muaŋ si blondo ramani budanta. winaih mas mā 1 sowaŋ sowaŋ gusti i kuluwasya si ku winkas si grihīta. winkas i panungalan si sojasa
  7. kalima si mara ramani atis. Kapua winaih wdihan rĕnga yu 1 sowaŋ sowaŋ winks i layuŋ anak si baskara ramani dewi winaih mas mā 1 kalima i halu wanua si rua galuh ramani wudi. winks si gujil kapua winaih wdiha
  8. n rĕnga ytu 1 mas mā 1 sowaŋ sowaŋ. rāma maratā si kalula ramani yukti winaih mas mā 1 anumanliwat rāma i samalagi pu jāpunan rāura i pikatan winkas si kali rmani nita. kalmia si panalam gusti si kaca ramani
  9. radhinī . marhyaŋ si sula ramani bsi. parujar si suti widyā. wariga si wanun wineh mas mā 1 kinbihan. padamapuy i rikā kāla si hriŋ rmani cakra. hulu wras si ama. Ramani celeŋ anagwnua i lua i kabikuan wi
  10. naih wdihan rĕnga yu 1 mātua iŋ rika kāla garāsawa ramani agam anakwanua i titaŋ watak pikatan winaih wdihn rĕnga hlai 1 mas ku 2 abrkuk si gĕdil ramani mundil anagwanua I waruk. winaih ms ku 2
  11. tawayaŋ irika kāla si kliŋ ramani sdaŋ anagwanua i wanua tnah winaih wdihan hlai 1 mas ku 2 ata – – n. si rsuk anagwanua i tinor winaih mask u 2 muwah tapukan prana 2 winaih mas mā 1 kinālihanña. tari
  12. mwaña prana 6 winaih mas ku 2 sowaŋ sowaŋ //0// manadĕmana wunkal wadhanukgyaya i wraŋ caandra jewa muaŋ daŋ ācāryya panajyan i sukun sudanta kapua sira wineh pirak mā 6 sowaŋ sowaŋ. manaji santi daŋ ācāryya
  13. i tawuŋ manek sudanta muaŋ daŋ ācāryy i tidaluaŋ bhadraśena. manaji bantan ca daŋ ācāryya i graŋ daŋ ācāryya tatha. muaŋ daŋ ācāryya I gwr hijo wetan padmaśena kapua sira wineh pirak mā 6 sowaŋ sowaŋ daŋ ācā
  14. ryya panajyan i pikatan apandara. wineh sira pirak mā 8 daŋ ācāryya iŋ gwar hijo kuluan sudanta wineh pirak mā 6 patati i pikatan dapunta dewendra. patati iŋ gwar hijo wetan ganendra. patati iŋ gwar hijo kuluan
  15. dapunta samahita. patati i guluŋ dapunta aksa kapua wineh pirak mā 2 sowaŋ sowaŋ ayam tĕas milu manusuk sīma si wilāsa ramani tatha. anagwanua i pansur. watak ayam tĕas wineh wdihan rĕnga yu 1
  16. mas mā 6 makuudur manuyup. si dayanna anagwanua i kahanatan. watak hammĕas. wineh wdihan rĕnga yu 1 mā 2 makuudur tan manuyup si jangi ramani wulakan anagwnua I waduŋ poh watak pankur poh wi
  17. naih wdihan rĕnga yu 1 mā 1 // yapuan hana wuaŋ umulahulah ike sawah sīma punya śrī mahārāja muaŋ raakryān mahāmantrī i bihāra i pikatan bhatara swami mahulun i lekan umupadrawāya syangha awakña
  18. grammā poma humahña anakña wkaña umanguha sansāra sabukaniŋ mulādumliŋ pjah ya dlāha pañcamahāpātaka tmuña //

Alih bahasa[sunting | sunting sumber]

I.B

  1. Ada séorang yang disebut Yang Mulya Mendiang di Hara, adik Yang Mulya Mendiang di Mdang. Beliau telah mendirikan bihāra di Pikatan sebagai tanda kesempurnaannya.Pada tahun Saka 668, bulan Asuji, tanggal 15 paroterang, hari Salasa Pahing Paningron ( = 4 Oktober 746 M).
  2. Rake Panangkaran naik tahta. Beliau menganugerahkan sawah milik kerajaan (sawah haji lān) di Wanua Tengah, watak Pikatan kepada bihāra di Pikatan. Luas sawah tersebut sisi utara mmemanjang ke timur
  3. 182 dpa sihwā, sisi selatan memanjang ke timur 162 dpa sihwā, sisi timur memanjang ke utara 160 dpa sihwā, sisi timur memanjang ke utara 160 dpa sihwā, sisi barat memanjang ke selatan 162 dpa sihwā, benihnya
  4. 3 tū. Pada thun Saka 706, bulan Cetra, tanggal 10 paroterang, hari Sabtu Kliwon Paningron (= 6 Maret 784 M) Rake Panaraban naik tahta. Beliau tidak merobah status sawah lān di Wanua Tengah yang telah menjadi hak bihāra di Pikatan. Pada tahun Saka 725, bulan Cetra
  5. tanggal 6 paroterang, hari Jum’at Legi Paningron ( =3 Maret 803) Rake Warak Dyah Manara naik tahta. Beliau mancabut statuis sīma. Rake Warak meninggal, ia didharmmakan di Kelasa. Pda tahun Saka 749, bulan Srawana, tanggal 14 paro gelap, hari Jum’at Pahing Wurukung (= 26 Juli 827 M)
  6. Dyah Gula naik tahta. Beliau tidak merobah status sīma bihāra di Pikatan.P 750 bulan Māgha, tanggal 12 paro terang, hari Ahad Legi Paningron ( = 10 Januari 829 M) rake Grung anak mendiang yang meninggal di Tūk naik tahta. Beliau mengembalikan status sawah
  7. sīma untuk bihñra di Pikatan. Selamat tahun Saka 751 yang telah lalu, bulan Marggasira, tanggal 14 paro terang, Kamis Wage Wurukung(= 4 Nopember 829 M), ketika Śrī Mahārāja Rake Garung mengembalikan
  8. sawah haji lān di Wnua Tengah untuk sīmna bihāra di Pikatan yang dahulu dibatalkan oleh Śrī Mahārāja yang meninggal di Kelasa. Pada saat itu yang menjabat patih wka adalah pu Tanggal, sirikan pu Sūryya, pikatan pu Panculing, yang memerintah
  9. bihāra sang Watu Humalang, yang bertidak sebagai pakar daŋ ācāryya Dewendra. Adapun yang turut diperintah oleh Śrī Mahārāja mengembalikan status sawah untuk bihāra di Pikatan yaitu wahuta makudur di Wka, di Sirikan, di Palar Hyang, di Hala-
  10. ran, di Wlahan, di Dalinan, di Pangkur, di Twan, di Tirip, di Lampi, di Watu Humalang, di Pikatan, di Mamrati, di Tilimpik, di Tiruan, di Manghuri, ptih di Pikatan, sang Wanua Tengah pu Culing, sang
  11. Tunggalangin pu Ramwat, llekan pu Glam, sang ra Gunung pu Intap, sang Samalagi pu Talisu, dang acaryya pangajyan di pikatana Bhadracandra, ppatati wandami Badhrasūryya, wihāra swami sang āryya, pancawā
  12. Ra punta Mandana // (baris 12 – 17 adalah bahasa Sanskerta dari baris 7 -12. Isinya sama)
17………..// Demikianlah(isi) prasasti Rake Ga

II.A

  1. rung yang menetapkan kembali status sawah sīma untuk bihāra di Pikatan. Rake Garung meninggal. Pada tahun Saka 768, bulan Phālguna, tanggal 1 parogelap, Ahad Kliiwon Paningron ( = 8 Maret 847 M) Rake Pikatan dyah Saladu naik tahta.Beliau mencabut status sīma untuk yang kedua kalinya.Rake Pikkatan meninggal. Pada tahun Saka
  2. 777, bulan Jyesta, tanggal 5 parogelap, Sabtu Wage Haryang (8 Juni 855 M), Rake Kayuwangi dyah Lokapāla naik tahta. Beliau tetap tidak merobah pembatalan status sīma. Rake Kayuwangi meninggal. Pada tahun Saka 806, bulan Mtanggal 14 parogelap, Rabu Pon Tunglai (= 17 Februari 885 M) dyah Tagwas naik tahta. Beliau tidak merobah status sīma (yang dibatalkan) untuk bihā-
  3. Ra di Pikatan. Dyah Tagwas terguling dari tahtanya. Pada tahun Saka 807, bulan Asuji, tanggal 5 parogelap, Rabu Pahing Paningron (= 3 Oktober 885 M) Rake Panumbangan dyah Dewendra naik tahta. Beliau tidak merobah status sīma (yang dibatlkan). Rake Pnumbangan terguling dari tahta. Pada tahun Saka 808, bulan Māgha, tanggal 5 parogelap hari Rabu Pon Tunglai ( = 18 Februari 887 M),
  4. Rake Gurunwngi dyah Bhdra naik tahta. Rake Gurunwangi melarikan diri (minggat). Sat itu bulan Phalguna, tanggal 2 parogelap. Oleh karena itu di kerajaan saat itu tidak da pengusanya. Pada tahun Saka 816, bulan Margsira, tanggal 5 parogelap, hari Rabu Pahing Tunglai ( = 21 Nopember 894 M) Rake Wungkal Humalang dyah Jbang naik tahta. Beliau tidak merobah
  5. Status sawah (yang dibatalkan) di Wnua Tengah, kembali kepda Śrī Mahārāja sebagai sesuatu yang harus ikut dijaganya. Tak berobahlah ( status sawah sīma yang dibatalkan) untuk bihāra di Pikatan. Rake Wungkal Humalang meninggal. Pada tahun Saka 820, bulan Jyesta,tanggal 1 parogelap, hari Rabu Pon Tunglai ( =10 Mei 898 M) adalah saat Sri Maharaja Rake Watukura dyah Balitung Sri
  6. Iswarakesawawotsawatunggarudramurtinaik tahta. Mahamantrinyya adalah Rakryan i Hino Sri Daksottma Bahubajrapratipaksaksaya Wisnumurti. Pda tahun Saka 826, bulan Marggasira, tanggal 2 paroterang, hari Senin Legi Wurukung ( = 12 Nopember 904 M) turunlah titahnya , memerintahkan agar sang hyang
  7. Dharma bihara di Jawa semuanya dijadikan swatantra agar tiak lagi kena denda(pajak?). Pda tahun Saka 827, bulan Kartika, tanggal 14paroterang, hari Salasa Pon Paningron (= 15 Oktober 905 M) naiklah Sri Maharajake keraton dari Kelapa Gding. Pada malam itu segenap orang terkemuka di sekeliling di lekan
  8. (mengusulkan?) kepada Rakryan Mahamantri I Hino Sri Daksaottama Bahubajrapratipaksaksaya untuk memerintahkan agar sawah sima sang hyang bihara di Pikatan dirobah (statusnya dihidupkan lagi). Hal ini dimaksudkan agar supaya keudukan Sri Maharaja di keraton menjadi kokoh. Pada tahun Saka 830, bulan Asuji, Padmanabha de
  9. wata, tanggal 10 paro terang, hari Kamis Pahing , Tunglai, krmmesa dewa, walawa karana, uttarapada naksatra. wiswa dewa. sukla yoga. Karmuka lagna. yama desa adalah saat sawah sima di Pikatan diberikan kepada sang hyang wihara di Pikatan. dapun yang diperintah oleh Sri Maharajja dan Rakryan Mahamantri memberikan
  10. swah tersebut (menjdi sima lagi) kepda bihara di Pikatan adalah Rakryan Limwayan dyah Guna dan dang acaryya di Tuk bernama Dhaneswara dengan mengusahakan batubatasnya. Dang Sanggha di Pikatan menghatuurkan pageh-pageh (pisungsung) kepda Sri Maharaja berupa kain pola pilih magong sepasang, jain pola jaro sepsang, perak 8 dha. Diperintahkan agar para Ra
  11. kryan semua diberi tahu bagaimana kedudukan sawah haji lan di Wanua Tengah sekarang. Rakryan i Halu pu Wirawikrama, rakarayan sirikan pu Wariga Samarawikrantra, wka pu Kutak pu Bhswara, tiruan sang Siwastra, halaran pu Kiwing, palarhyang pu Pu
  12. njang, dalinan pu Mangusir, manghuri pu Cakra, pangkur pu Ranjang, tawan pu Panjaluan, tirip pu Wisnu, sang parujr di Kabalan i hino kandamuhi pu Tunggang, citralekha wungkal warani pu Maneser, parujar I halu wisaga pu Damodara, i siri
  13. kan hujung galuh pu Ayuddha, citralekha dharrasint, i wka wiridih pu Danu, citralekha galang manuk dapunta Wurutuk, I tiruan sumudan dapunta Bhasura, parujar i halaran sawi manuk pu Dharmma, i palar hyang rumakat pu Bka, i dalinan
  14. rawaryya sang Mudgalyana, i manghuri ranui, i pangkur dedelan, i tawan raluk, i tirip padang, mereka semua mendapat pageh-pageh seperti yang seharusnya mereka terima. Adapun samgat mrmati pu Utara, samgat tilimpik pu Sudar masing-masing
  15. diberi pageh-pageh kain pola kalayaga sepasang, perak 4 dha. Sang mamuat ujar di kasinggahan turuhan sang Panagar, citralekha krp pu Jayamatih, I tilimpik wka waka pu Babru, citralekha patilaman, masing-masing diberi pageh-pageh kain sepasang, pe
  16. rak 6 dha. Parujar sang manak ing kasinggahan, i pangkur pingkangan, i tawan likuan, i tirip airbawu, masing-masing diberi pageh-pageh kain pola ragi sepsang,perak 8 ma. Pihujung dari parujar sang manak i pangkur lua, i tawan sukun , i tirip pana
  17. wungan, masing-masing diberi pageh-pageh kain sepasang, perak 8 ma. Wahuta haji i ksinggahan, i mamrati prih pu Godhara, i tilimpik jukut er pu Jangga, masing-masing diberi pageh=pageh kain sepsang, perak 1 dha. Sang ralua – salaru diberi kain
  18. sepsang, perak 2 dha. Banigrama i lua semuanya diberi perak 3 dha. Sang kabayan i mamrati semuanya diberi perak 3 dha. Sang pangurang ing kapartayan, rake Wakrah pu Khatwangga, turuhan sang panagar, sang kasugihan pu Prajna, prasan sang siha, ma
  19. lanjang sang Aghora, rongguy pu Kutur, lwa ing kamanikan sang Nila dan sang Drampuan, dapunta Garalek, dapunta Anidhana semuanya diberi perak 5 dha. Dia yang dari Ayam téas, yang ikut ,elaksanakan penetapan sima diberi perak 2 dha dan kain sebagai
  20. béaya perjalanan. Makudur yang ,elaksanakan penetapan sima diberi perak 2 dha serta kain sebagai béaya perjalanan. Kabayan di Ayam téas dua orang yaitu miramirah pu Rayung, halaran pu Dhanada diberi pageh-pageh masing-masing perak 1 dha 8 ma. Ka
  21. bayan i makudur dua orang yaitu patalesan pu Wiryya,wawahan pu Danta, masing-masing diberi pageh-pgeh perak 1 dha 8 ma //o// Pinghe i pagar wesi Ma – – uh ayahnya Sadhana, pinghe i pikatan Asampanjang si Syama ayahnya Bikra – i – u –a.
  22. pinghe i pikatan wijyangin si Kusuma auahnya lagah dan pingkai i pikatan gunung si Mrah ayahnya Astiti, dan pinghai i pikatan Asampanjang si Balawa, dan pinghai i pikatan Lekan si Jalu ayajnya – – –
  23. pinghai i tirasi ing si Rasuk dan si Dhawala ayahnya Kesara, semua diberi kain pol rangga sepsang ms 1 ma setiap orang. Wanua- prana 1 si Manghu ayahnya Kanaka, si Ananta ayahnya Kandara dan pili i – – – – –
  24. nang sang ra lampi si Balu ayahnya – – biha sang a (?) masing-masing diberi kain pola rangga sepasang, ms 1 ma. Wahuta pagarwesi si Knda ayahnya Prih, sang nara hawala sang tawan kupang si towon ayahnya ara sowang i ti – – – –
  25. ayahnya Asih, semua diberi kain pola rangga sepsang, mas 1 ma setiap orang. Piyungganya si Mandyas ayahnya Weda diberi ms 1 ma. Kemudian pirawa i pikatan – dhamuran si Gayatri dan si Wanua – – – — –
  26. N

II.B

  1. –msu-n-nak- , semua diberi ms 2 ku setiap orang. Rama magman di Wnua Tengah, gusti dua orang yaitu si Sodai ayah Basu dan si Kusala ayah Rawa, winkas dua orang ayaitu si Wangan ayah Sarini dan si Dakat ayah La
  2. dhanakali, diberi mas 2 ma. Si Gowna ayahnya Ujso dan si Bisawa ayahnya Baila, huler dua orang yaitu si Kalula ayah Prayanta dan si Candra ayah Geda, parujar dua orang yaitu si Kito ayah Mudita dan si Pundut ayah Landuka
  3. ma muang diberi kain pola rangga sepasang, mas 1 ma setiap orang. Hulu kuwu si Tanjungan ayahnya Bacung dan si Luwdira masing-masing diberi mas 2 ku. Rama marata kabayan si Hada ayah Sura dan Sagflar ayahnya Sekar – gularan
  4. ayah Ratni, si Anggira ayah Bisuddhi, si Lewih ayah Karengéan, si Julay ayah Sabdang, si Yukti ayah kebha, si Wadua ayah Sukhami, si Godog ayah Panda, si Tuli ayah Ba
  5. si, semua diberi mas 1 ma setiap orang. Rama tepisiring i Wijyangin si Risi ayah Basu, si Pipul ayah Buntar, diberi ms 1 ma setiap orang./ Gusti di Tir, di Tumpal si Ranan ayah Limak, kalima si Candra ayah
  6. Cara, masing-masing diberi mas 2 ma. Tuha wereh dua orang si Kadal ayah Gundal dan si Blondo ayah Budana, masing-masing diberi ms 1 mma. Gusti di Kuluwsya si ku, winkas si Grihita, winkas di Panunggalan si Sojasa
  7. kalmia si Mara ayah Atis, masing-masing diberi kain pola rangga sepasang. Winks di Layung anak si Baskara ayah Dewi diberi ms 1 ma. Kalima di Hulu wanua si Rua Galuh ayah Wudi, winkas si Gujil, diberi kain
  8. pola rngga sepsang, mas 1 ma setiap orang. Rama marata bernama si Kalula ayah Yukti diberi ms 1 ma. Anungliwt rama di Samalagi pu Japunan, rura di Pikatan winkas si Kali ayah Nita, kalima si Pangalaman, gusti si Kaca ayah
  9. Radhini, marhyang si Sula ayah Basi, parujar si Suti ayah Widya, wariga si Wangun, diberi ms 1 ma semuanya. Pdamapuy pada sat itu bernama si Hring ayah Cakra, hulu wras si Ama ayah Celeng penduduk desa Lua di Kabikuan, di
  10. Beri kain pola rangga sepasang. Matua pada saat itu bernama Graswa ayah Agam penduduk desa Titang watak Pikatan, diberi kain pola rangga sehelai dan mas 2 ku. Abrkuk si Gedil ayah Mundil penduduk desa Wdiberi mas 2 ku.
  11. Ewayang pada saat itu si Kling ayah Sdang penduduk desa Wnua Tengah diberi kain 1 helai dan mas 2 ku. Ata- – n si Rasuk penduduk desa Tinor diberi mas 2 ku. Kemudian tapukan (nama jabatan) dua orang, keduanya diberi ms 1 ma. tari
  12. Mwanya(nama jabatan) enam orang , masing-mmsing diberi mas 2 ku.//o// Mangademana wungkal wadhangukgyaya i wrang Candrajewa dan dang acaryya pangajyan di Sukun bernama Sudanta, masing-masing diberi perak 6 ma. Mangaji santi dang acaryya
  13. di Tawung manek Sudanta dan dang acaryya di Tidaluang Badrasena, mangaji bantan ca dang acaryya grang dang acaryya tatha dan dang acaryya di Gwar hijo timur Padmasena, masing-masing diberi perak 6 ma. aca
  14. ryya pangajyan di Pikatan Pandara diberi perak 8 ma.Dang acaryya di Gwar hijo barat Sudanta diberi perak 6 ma. Patati (nama jabatan?) di Pikatan dapunta Dewendra, patati di Gwar hijo timur Ganendra, patati di Gwar hijo barat
  15. dapunta Samahita, patati di Gulung dapunta Aksa, masing=msing diberi perak 2 ma. Ayam téas yang ikut manusuk sima si Wilasa yahnya Tatha penduduk desa Pangsur watak Ayam téas diberi kain pola rangga sepasang,
  16. mas 6 mā. Makudur manguyup si Dayana penduduk desa Kahangatan watak Hammes diberi kain pola rangga sepasang (mas/perak?) 2 mā. Makudur tan manguyup( yang tidak melakukan upacara) si Janggi ayah Wulakan penduduk desa Wadung poh watak Pangkur poh, di
  17. beri kain pola rangga sepasang (ma/perak?) 1 ma //Apabila ada orang mengganggu-gugat sawah sima derma dari Sri Maharaja dan Rakryan Mahamantri kepada bihara di Pikatan (dan) bhatara swami mahulun di Lekan ini, bencana akan menimpa dirinya..
  18. desa, rumah tangga, anak keturunannya akan menemuai kesengsaraan yang bermacam-macam bentujnya, yang menyebabkan kematiannya, kelak di akhirat akan menjumpai lima bencana besar //[3]

Lihat pula[sunting | sunting sumber]

Kepustakaan[sunting | sunting sumber]

  • Boechari. (2018). Tafsiran Atas Prasasti Wanua Tengah III. Dalam Melacak Sejarah Kuno Indonesia Lewat Prasasti. Jakarta: Kepustakaan Populer Gramedia in collaboration with the University of Indonesia and the École française d’Extrême-Orient, 467–471.
  • Boechari. (2018). Transkripsi Sementara Prasasti Wanua Tengah III. Dalam Melacak Sejarah Kuno Indonesia Lewat Prasasti. Jakarta: Kepustakaan Populer Gramedia in collaboration with the University of Indonesia and the École française d’Extrême-Orient, 484–491.
  • Kusen. (1994). Raja-raja Mataram Kuna dari Sanjaya Sampai Balitung Sebuah Rekonstruksi Berdasarkan Prasasti Wanua Tengah III. Berkala Arkeologi, 14(2), 82–94. https://doi.org/10.30883/jba.v14i2.721
  • Tjahjono, B. D. (2008). Balitung Putra Daerah Yang Sukses Menjadi Raja Mataram Kuna. Berkala Arkeologi, 28(1), 33–45. https://doi.org/10.30883/jba.v28i1.353
  • Trigangga, nfn. Analisis Pertanggalan Prasasti Wanua Tengah III. Berkala Arkeologi, 14(2), 22–26. https://doi.org/10.30883/jba.v14i2.636

Referensi[sunting | sunting sumber]

  1. ^ a b c Melempangkan Mataram kuno, 15 Desember 1984. Copyright 2011 TempoInteraktif. Diakses 26 Juli 2011.
  2. ^ Dwiyanto, Djoko. 1986. Pengamatan terhadap Data Kesejarahan dari Prasasti Wanua Tengah III tahun 908 Masehi. Dalam PIA IV (IIa). Jakarta: Pulit Arkenas, h. 92-110.
  3. ^ BPCB Jateng (2014-08-14). "Prasasti WANUA TENAH III ( 830 Ś = 908 m)". Balai Pelestarian Cagar Budaya Jawa Tengah (dalam bahasa Inggris). Diakses tanggal 2020-07-23.